Polskie zmagania z wolnoscia

[ Pobierz całość w formacie PDF ]
Polskie Zmagania z wolno�ci�Andrzej WALICKIBiblioteka Uniwersytecka w WarszawieKRAK�W� Copyright by Andrzej Walickiand Towarzystwo Autor�w i Wydawc�w Prac NaukowychUNIVERSITAS, Krak�w 2000ISBN 83-7052-719-1TAiWPN UNyyERSITAS775665Projekt ok�adki i stron tytu�owych M�ciwoj OlewiczFundacja �Ku�nica" dzi�kuje POLKOMTEL S.A. za pomoc finansow� w wydaniu ksi��kiSpis RzeczyOd redakcji................................................ 7I. Kryzys i upadek �realnego socjalizmu"Paradoksy Polski Jaruzelskiego................................ 11Liberalizm w Polsce......................................... 35Wcielenia inteligencji........................................ 67II. Spory o niedawn� przesz�o��Totalitaryzm i posttotalitaryzm. Pr�ba definicji .................. 97Dziedzictwo PRL........................................... 113Niewinny marksizm? ........................................ 125Sprawiedliwo�� okresu przej�ciowego i walki polityczne.......... 133III. Moralno�� a politykaMoralno�� polityczna liberalizmu, narodowa moralistyka i ideekolektywistycznej prawicy................................ 187Moralne w�tpliwo�ci co do moralnych rozlicze� ................. 205IV. Zagadnienie naroduTrzy patriotyzmy............................................ 225Czy mo�liwy jest nacjonalizm liberalny? ....................... 271Polska-nar�d-Europa ..................................... 291Testament Dmowskiego...................................... 321V. Kartki z dziennika.......................................... 335VI. Pos�owie .................................................. 421Publikacje autora zwi�zane tematycznie z problematyk�niniejszej ksi��ki ....................................... 459Indeks ....................................................... 463Nota o Autorze........ ................. 471Od redakcjiKsi��k� niniejsz� pocz�tkujemy cykl wydawnictw pod nazw� Biblioteka �Ku�nicy", przygotowywanych redakcyjnie przez Instytut Bada� Spo�ecznych �Ku�nicy". Publikacji cyklu podj�o si� Wydawnictwo UNIVERSITAS.W Bibliotece zamierzamy pomieszcza� prace zwi�zane z dzia�alno�ci� Stowarzyszenia �Ku�nica", dorobkiem intelektualnym jej cz�onk�w oraz laureat�w jej nagrody: Kowad�a �Ku�nicy".Autorem otwieraj�cym cykl jest Andrzej Walicki, historyk idei, profesor uniwersytet�w w Polsce, Australii i Stanach Zjednoczonych, cz�onek rzeczywisty PAN, laureat Kowad�a �Ku�nicy", uznawany przez cz�onk�w �Ku�nicy" za jej wielki autorytet intelektualny.Ksi��ka gromadzi eseje prof. Andrzeja Walickiego publikowane w kraju i za granic� w latach wielkich przemian w Polsce i tych przemian dotycz�ce oraz niepublikowane dot�d fragmenty osobistego dziennika Profesora i jego r�wnie obszerne pos�owie. Tematyk� g��wn� tomu jest kryzys i upadek �realnego socjalizmu" i spory wok� tego historycznego procesu w kategoriach polityki i moralno�ci, jak r�wnie� zagadnienia narodu - jego przesz�o�ci i przysz�o�ci, a wi�c sprawy dla Polski ogromnie wa�ne.INSTYTUT BADA� SPO�ECZNYCH �KU�NICY"IKRYZYS I UPADEK ,REALNEGO SOCJALIZMU'Paradoksy Polski JaruzelskiegoReferat wyg�oszony w j�zyku angielskim w dniu 30 maja 1985, na �smej Rocznej Konferencji Izraelskiego Towarzystwa Studi�w S�owia�skich i Wschodnio-Europej-skich, na Uniwersytecie Ben Guriona w Beer-Shera. W przeddzie� konferencji, z inicjatywy prof. Shlomo Avineri, wyg�osi�em ten sam referat jako odczyt na wydziale nauk politycznych Hebrajskiego Uniwersytetu w Jerozolimie. Obecny na odczycie socjolog oksfordzki, Steven Lukes, natychmiast poprosi� mnie o pozwolenie na druk tekstu w �Archives Europeennes de Sociologie". Charakterystyczne jednak, �e Redakcja pragn�a najpierw upewni� si� czy tekst ten nie wzbudza zastrze�e� merytorycznych u intelektualist�w polskich zwi�zanych z nielegaln� w�wczas �Solidarno�ci�". Opinia osoby, kt�r� poproszono o zdanie (jej nazwiska mog� si� tylko domy�la�), wypad�a jednak pozytywnie i dzi�ki temu artyku� opublikowany zosta�, w tempie b�yskawicznym, w najbli�szym numerze pisma. Patrz �Archives Europeennes de Sociologie", t. XXVI, 1985, nr 2.Zainteresowanie przyczynami upadku rz�d�w komunistycznych w Europie �rodkowej sprawi�o, �e artyku� ten przedrukowany zosta� wraz z moim p�niejszym tekstem pt. �Liberalism in Poland" w tomie Crisis and Reform in Eastern Europ�, pod red. Ferenca Feherai Andrew Arato, Transaction Publishers, New Brunswick (USA), Londyn 1991.Wielu ludzi na Zachodzie postrzega Polsk� gen. Jaruzelskiego jako kraj o szczeg�lnie represyjnym re�ymie totalitarnym. Z tej perspektywy g��wnym problemem dzisiejszej Polski jest, oczywi�cie, brak wolno�ci oraz nieustanne gwa�cenie praw cz�owieka. Taki w�a�nie pogl�d lansuje prasa opozycyjna w Polsce oraz prasa emigracyjna.1 W rzeczywisto�ci jednak tylko m�odzi Polacy mog� wyra�a� takie mniemania w dobrej wierze. Starsze pokolenie, pami�taj�ce stalinizm i wiedz�ce, czym naprawd� jest totalitaryzm, nie mo�e twierdzi� na serio, �e rz�dy gen. Jaruzelskiego s� gorsze z punktu widzenia wolno�ci od poprzednich rz�d�w komunistycznych w Polsce. Przeciwnie: intelektuali�ci starszej generacji nie mog� zaprzeczy�, je�li si� ich przyci�nie, �e pod wzgl�dem wolno�ci i pluralizmu re�ym gen. Jaruzelskiego jest bardziej tolerancyjny, inteligentniejszy i bardziej gi�tki ni� re�ym Gierka, nie m�wi�c ju� o stalinowskim re�ymie Bieruta. Niekt�rzy z by�ych doradc�w �Solidarno�ci" (np. Aleksander Ma�achowski i W�a-11dys�aw Si�a-Nowicki) mieli odwag� cywiln� powiedzie� o tym publicznie oraz uzna� to za pozytywny rezultat Solidarno�ciowej rewolucji.2 Ka�da restauracja asymiluje bowiem co� z poprzedzaj�cego j� ruchu rewolucyjnego.Prawd� jest oczywi�cie, �e wi�kszo�� Polak�w uwa�a si� za poddanych dotkliwej represji. Odczucie to zrodzi�o si� z ich g��bokiej frustracji, z moralnego oburzenia z powodu przej�cia w�adzy przez wojsko oraz z gwa�townie powi�kszonej przepa�ci mi�dzy rzeczywisto�ci� polityczn� a aspiracjami narodowymi. B��dem jest wszak�e interpretowanie tego stanu �wiadomo�ci jako reakcji na nag�e pojawienie si� silnego i bezlitosnego totalitaryzmu.3 W rzeczywisto�ci re�ym gen. Jaruzelskiego nie ma charakteru totalitarnego; mo�na nawet powiedzie�, �e nie jest to r�wnie� re�ym prawdziwie komunistyczny. Przyznaj�to, przynajmniej cz�ciowo, autorzy ksi��ki o �Solidarno�ci" wydanej przez francuskiego socjologa Alaina Touraine. Pisze on:�W dzisiejszej komunistycznej Europie �rodkowej totalitaryzm umiera. (...) Re�ym komunistyczny nie mo�e ju� rz�dzi� w imieniu spo�ecze�stwa i historii: opiera si� wy��cznie na sile, poniewa� straci� legitymizacj�, kt�ra uzasadnia�a jego totalitarne ambicje. (...) Polska �yje dzi� pod w�adz� absolutn�, w�adza ta jest kontrrewolucyjna raczej ni� totalitarna. Przypomina bardziej re�ym Franco i Pinocheta ni� Hitlera lub Stalina".4Pogl�d ten, aczkolwiek bardziej trze�wy od opinii opozycjonist�w polskich, tak�e wymaga pewnej korekty. Pod wzgl�dem represyjno�ci re�ym Jaruzelskiego nie mo�e by� por�wnywany do re�ymu Pinocheta, jest bowiem mi�kk� i samoograniczaj�c� si� kontrrewolucj�. Ponadto nie sprawuje on w�adzy absolutnej: jego kij jest zbyt kr�tki, a marchewka zbyt ma�a. W przeciwie�stwie do re�ym�w totalitarnych, nie ma on ambicji do kontrolowania umys��w - traktuje to jako cel nierealistyczny i niepotrzebnie antagonizuj�cy spo�ecze�stwo. Przyzna� otwarcie, �e reprezentuje mniejszo�� i nie musi by� kochany; zadowoli si�, je�li spo�ecze�stwo zaakceptuje go jako smutn� konieczno�� i �mniejsze z�o".5 Ideologowie re�ymu nie pretenduj� do reprezentowania woli narodu; uwa�aj� si� za reprezentant�w obiektywnego interesu narodowego, kt�rego nar�d mo�e nie rozumie�. Rzecz w tym jednak, �e w�a�nie po��czenie nagiej przemocy z ideologiczn� pow�ci�gliwo�ci� sprawia wra�enie lekcewa�enia moralnych12podstaw w�adzy i czyni sytuacj� trudn� do zniesienia przez wi�kszo�� Polak�w. Nie chc� oni, aby traktowano ich jak dzieci nie rozumiej�ce w�asnego interesu; czuj� si� upokorzeni, gdy w spos�b tak widoczny pozbawia si� ich prawa do samookre�lenia. Dlatego te� rz�d sprawuje w Polsce jedynie w�adz� zewn�trzn�, nie mo�e natomiast sk�oni� obywateli do dobrowolnej wsp�pracy, nie m�wi�c ju� o skierowaniu energii polskiego patriotyzmu w stron� przezwyci�ania gospodarczego kryzysu.G��wnym problemem dzisiejszej Polski nie jest wi�c totalitaryzm: jest nim g��boki kryzys legitymizacji w�adzy po��czony z bezprecedensowym, strukturalnym za�amaniem gospodarczym. Oba te kryzysy s� oczywi�cie wsp�zale�ne. Rz�d nie mo�e uzyska� minimum wiarygodno�ci bez odczuwalnego poprawienia sytuacji ekonomicznej. Z drugiej strony jednak, energia narodu nie mo�e by� mobilizowana na rzecz walki z gospodarczym kryzysem, je�eli rz�d, kt�ry w ustroju �realnego socjalizmu" pe�ni rol� g��wnego organizatora gospodarki, nie dysponuje spo�ecznym zaufaniem; je�eli ca�y system postrzegany jest jako taki, w kt�rym nic nie zale�y od obywateli i w kt�rym nie op�aca si� pracowa�; w kt�rym ci�ka praca nie b�dzie adekwatnie wynagrodzona, a jej owoce zostan� zmarnowane. Dlatego te� w�adze zdaj� sobie spraw�, �e przede wszystkim uzyska� musz� minimum akceptacji - chocia�by tylko w charakterze �mniejszego z�a". To w�a�nie wyja�nia ich podw�jn� taktyk�: posuni�cia represyjne z jednej strony i gesty pojednawcze - z drugiej.Sukcesy koncyliacyjnej polityki rz�du podwa�y�yby jednak autorytet podziemnej opozycji, odwrotnie proporcjonalny do autorytetu w�adzy. Okre�la to destruktywny charakter konfliktu. Opozycja wie, �e nie le�y w jej interesie sukces rz�du. Rz�d wie, �e sukces polityki �narodowego pojednania" jest dla niego jedyn� drog� do odzyskania minimum legitymizacji. Ale tu w�a�nie pojawia si� pu�apka: liberalizacja, b�d�ca koniecznym warunkiem narodowego pojednania, stwarza bowiem wi�ksze mo�liwo�ci dla politycznej walki z systemem, to za� sprowokowa�oby represje i zaostrzy�o... [ Pobierz całość w formacie PDF ]