Pora umierac

[ Pobierz całość w formacie PDF ]
KRZYSZTOF ZANUSSIPORA UMIERA�Wpomnienia, refleksje, anegdotyPonury tytu� tej ksi��ki pochodzi z anegdoty i prosz� od pocz�tku traktowa� gojako �art.Nie zamierzam rych�o umiera� ani nikogo namawia� do przenosin na tamten �wiat.Ale nanaszych oczach umiera jaka� epoka i je�li kto� jest do niej bardzo przywi�zany,to mo�e s�owaw tytule wzi�� sobie do serca. O tym w�a�nie ma by� ta ksi��ka. Ale najpierw co�o anegdocie.Pochodzi od wielkiego aktora, Jerzego Leszczy�skiego. Dla mnie,pi��dziesi�cioparolatka,to nazwisko jest jeszcze �ywe � widzia�em pana Jerzego w kilku rolach w TeatrzePolskim tu� po wojnie, ogl�da�em go te� w wielu przedwojennych filmach (powojnie gra�bodaj�e tylko w �Ulicy Granicznej�). By� aktorem z tamtych, przedwojennychczas�w: przystojny,obdarzony wspania�� prezencj� i pi�knym g�osem, grywa� kr�l�w, hetman�w,wojewod�w,i takiego kochali go widzowie. Po wojnie wyst�powa� w teatrze radiowym � mia�pi�kn�, przedwojenn� dykcj�, naturalnie wymawia� ��� i nie po�yka� samog�osek,poza tyms�yn�� ze �wietnych manier, jak przysta�o na aktora, kt�ry grywa kr�l�w ihetman�w.Kiedy przysz�y lata demokracji ludowej, zmieni� si� charakter bohatera, kt�regogrywanona scenach, zmieni� si� te� nab�r aktor�w: szukano typ�w plebejskich, tr�jkimurarskiej idziewczyn na traktorach, kt�re zdobywa�y wiosn�. I kiedy�, w radiowym studiuprzed nagraniem,do Jerzego Leszczy�skiego podszed� taki w�a�nie m�ody, proletariacki bohater.Legendam�wi, �e by� to wybitny potem komik. Bez trudu wyobra�am sobie ten kontrastmi�dzyLeszczy�skim, kt�ry prywatnie nosi� czasami monokl, a korpulentnym m�odzie�cem ookr�g�ejtwarzy i zadartym nosie. M�ody cz�owiek przedstawi� si� mistrzowi:� Jestem pana koleg�, aktorem.Jerzy Leszczy�ski popatrzy�, pokiwa� g�ow� i powiedzia�:� Jest pan koleg�, aktorem. To znaczy: pora umiera�.Ta scena musia�a si� zdarzy� na pocz�tku lat pi��dziesi�tych, mo�e nawet w ko�culatczterdziestych. Dzi�, w latach dziewi��dziesi�tych, mo�na r�wnie� powiedzie�z�o�liwie, �epora umiera� epoce, kt�ra zacz�a si� wtedy. Pora umiera� bohaterom romansupeerelu. Wracamydo lat przedwojennych. Tyle �e Jerzy Leszczy�ski nie powr�ci. Nie powr�ci anitamtenstyl, ani kultura � przeciwnie, to, co przychodzi, jest jako�ciowo inne, cz�stobli�sze peerelowini� przedwojniu.Przez ca�e moje dojrza�e �ycie (�ci�lej bior�c, od po�owy liceum) pisa�emnotatki i pisz� jedo dzisiaj, zebra�o si� wi�c kilkadziesi�t zeszyt�w, kt�rych nie pr�bowa�emodczyta� � zostawiamto do czas�w emerytury. Wtedy, je�li znajd� czas i ochot�, a jeszcze wzrokpozwoli,mo�e powr�c� do tego, co zapisuj� sobie na gor�co (i czego na og� nigdy wi�cejnie czytam).Kiedy kilkakrotnie z�ama�em t� zasad�, spostrzeg�em, �e trzydzie�ci lat temupisa�emnieraz zupe�nie to samo, co pisz� dzisiaj. To by�y takie terapeutyczne notatkidla roz�adowanianapi��, wylania �al�w, odreagowania niepowodze�, Czasami za� odnosi�em wra�enie,�episa� to zupe�nie kto� inny, z kim ju� mnie nic nie ��czy, szczeg�lnie tam,gdzie daj� wyrazuczuciom, kt�re dawno przemin�y. Tak wi�c tamta strona mojego pisania �pami�tniki � jestpoza mn� lub przede mn�. Nie do�� radykalnie �wiat si� ko�czy, �ebym chcia�studiowa� odpodstaw przebyt� drog� � co� natomiast zmieni�o si� dzisiaj na samej powierzchni�ycia.Chcia�bym si� wi�c zastanowi�, co da si� ocali�, a co trzeba pogrzeba� i uwolni�si� nawet odwspomnie�.Jak dot�d, dosy� m�tnie brzmi to, co napisa�em. M�tne, czyli polskie � zwyk�ironizowa�najwi�kszy z naszych krytyk�w filmowych, porwany do dyplomacji Boles�awMicha�ek.Fakt, �e wielki krytyk filmowy zostaje ambasadorem, to te� sygna�, �e poraumiera� � co� si�sko�czy�o, co� si� zmienia.5Mam za sob� kilkana�cie film�w, kt�re w swoim czasie zdoby�y publiczno�� i dlapewnychformacji m�odej inteligencji lat siedemdziesi�tych by�y rozpoznawalne. Dzi� taformacjanie ogl�da film�w, jest natomiast najbardziej zagro�onym pokoleniem na zakr�ciehistorii i wprzemianie czas�w. Czterdziestolatkom, pi��dziesi�ciolatkom najtrudniej poj��,co si� sta�o, inajtrudniej odnale�� si� w tych zmianach. Zawali� si� system warto�ci i ludzie,kt�rzy ju�okre�lili sw�j stosunek do �wiata i jaki� spos�b na �ycie, znale�li si� na nowow sytuacji nastolatk�w,tyle �e nie maj� ich energii, zdrowia i z�udze�, bez kt�rych nie spos�b pokona�progu dojrza�ego �ycia. A trzeba go pokona� po raz drugi, bo tamto minione si�nie liczy. Imieli�my jako� manewrowa� w �wiecie realnego socjalizmu w jego schy�kowejpostaci. Ca�asztuka manewrowania dzi� si� zmienia. Trzeba funkcjonowa� inaczej, je�li chcemyjako�zwi�za� koniec z ko�cem, a nie mamy wyboru, bo do emerytury wci�� daleko i niewiadomo,kto nam j� wyp�aci, bo PZU, jak dot�d, nie ma pokrycia dla swych zobowi�za�.Do�� dawno temu trafi�em na Zach�d i mia�em stosunkowo du�o czasu, by oswoi� si�zsytuacj� artysty na wolnym rynku. Dzi�ki temu do�wiadczeniu mam nadziej�, �e wjakim�stopniu wiem, co nas czeka, pr�buj� zachowa� optymizm i nie poddawa� si�zw�tpieniu. Niejest to postawa popularna, nie jest te� wyrazem solidarno�ci. Je�li wok� mniewszyscy narzekaj�,to zgodnie z naszym etosem narodowym powinienem wyj�� im naprzeciw i ponarzeka�jeszcze bardziej. Je�li kogo� boli g�owa, a ja m�wi�, �e czuj� si� rze�ki jakptaszek, to pope�niamczyn aspo�eczny, je�li natomiast nawet przez czyst� uprzejmo�� m�wi�, �e ja te�mammigren�, to pomaga. Ja tymczasem chc� g�osi� tez�, �e mo�na si� uwolni�(przynajmniej wjakim� stopniu) od migreny, i pr�buj� opowiedzie�, jak to robi�.Bior� si� do pisania z wielu wzgl�d�w; jeden wymieni�em powy�ej � poszukuj�mojejdawnej publiczno�ci, kt�ra kiedy� chodzi�a do kina na �Struktur� kryszta�u�, na�Iluminacj�,na �Constans�; pisz� dla tych, co chodzili na �Spiral� i ogl�dali w telewizji�Za �cian��.Rozmy�lnie pomin��em w tym spisie film, kt�ry przyni�s� mi w Polsce najwi�cejwidz�w i,co jeszcze wa�niejsze, najwi�cej widomych oznak sympatii. By�y to �Barwyochronne�. Widz�w,kt�rzy obejrzeli �Barwy�, nie dogoni�. By�o ich wielu i my�l�, �e po cz�ci tooni p�niejorganizowali strajki i zak�adali �Solidarno��. To by�o wspania�e, ale chybajednorazowespotkanie. Osi�gn��em w �yciu sukces polityczny, trafiaj�c moim filmem w klimatczasu.Sukces ten nie do��, �e stanowi� dla mnie zaskoczenie, to jeszcze by� w wielkimstopniuprzypadkowy, tak wi�c nie mog� si� do niego odwo�ywa�. Ale gdzie s� dzisiaj ciwidzowie,kt�rzy lubili inne moje filmy � moja inteligencka publiczno��? Mo�e dzisiajchocia� czytaksi��ki? Mo�e dotr� do nich, pisz�c?Pisz� ci�gle tak, jakby koniec pewnego �wiata rozgrywa� si� tylko w Polsce iEuropie�rodkowej i by� jednoznacznym ko�cem epoki marksistowskiej. Oczywi�cie jest tonajbli�szanam perspektywa. Za�ama� si� stary system w�adzy, za�amali si� nasiprze�ladowcy, pad�a�elazna kurtyna i powracamy do Europy � to s� slogany z naszej strony. Ale cosi� sta�o wEuropie, przecie� tam tak�e ko�czy si� jaki� �wiat, jaki� etap rozwoju kultury,i nie mo�emynie dostrzega� tego, �e obok zawali�a si� budowla jeszcze wi�ksza ni� ta, spodkt�rej gruz�wmozolnie si� wydobywamy.Film europejski si� sko�czy�. Nie orzekam tego bezpodstawnie. Patrz� nastatystyki i okazujesi�, �e w ostatnich latach udzia� film�w europejskich na ekranach naszegokontynentuwynosi kilka, czasem kilkana�cie procent. W Stanach Zjednoczonych wszystkiefilmy europejskierazem wzi�te nie stanowi� nawet jednego procentu programu w kinach. W telewizjijest bardzo podobnie. A przecie� pami�tam czasy mego dzieci�stwa, w ko�cu latczterdziestych.W domu by�a s�u��ca, przemianowana p�niej na pomoc domow�, oraz str�, kt�ryzosta� przezwany gospodarzem domu i od tego czasu przesta� sprz�ta�. Ot� w domurodzic�ws�u��ca chodzi�a nieodmiennie do kina na filmy ameryka�skie i s�usznie uwa�ano,�e by�to dla niej w�a�ciwy program. Film ameryka�ski uchodzi� za �atwy, weso�y ig�upi. Inteligencjachodzi�a na filmy francuskie (�Komedianci�, czyli �Les enfants du paradis�),w�oskie6(�Z�odzieje rower�w�, �Rzym, miasto otwarte�) czy angielskie (na przyk�ad�Niepotrzebnimog� odej��). P�niej, w latach sze��dziesi�tych, Europa zgotowa�a nam festynfilm�wAntonioniego, Felliniego, Viscontiego, Resnais�go, Truffaut, Bunuela inajwi�kszego, wmoim odczuciu, Bergmana, Gdzie� wtedy mogli Amerykanie r�wna� si� z tymigeniuszami?A dzi� jest odwrotnie. Je�li czasem trafi si� film serio, jak �Stowarzyszenieumar�ych poet�w�,to oka�e si� ameryka�ski (wprawdzie zrobiony przez Australijczyka). Z Europypochodz�filmy kwa�ne lub gorzkawe (na przyk�ad Greenawaya czy Almodovara). Czas si�zmieni�. Niemal nie spos�b zrobi� filmu nie po angielsku (a mam porachunki z tymj�zykiem).Czyli � �pora umiera� w szerszym, europejskim wymiarze.Mog� tak ci�gn�� dalej. Opisa� oper�, teatr, ruch wydawniczy, wszystko po to, byskonstatowa�,�e �wiat si� ko�czy z ko�cem wieku i z ko�cem tysi�clecia, a jednocze�nie �wiatsi�rodzi. Pora umiera� larwie, aby urodzi� si� motyl.Dodam jeszcze motyw osobisty. Prawie ka�dy tw�rczy cz�owiek w sile wiekuprze�ywajaki� kryzys. M�j zbieg� si� z ko�cem systemu, w kt�rym funkcjonowa�em, b�d�cprzeciw,ale funkcjonowa�em nie najgorzej. W nowy �wiat wszed�em z baga�em r�nychpora�ek �odrzucony przez publiczno�� w kraju po filmach, kt�re na �wiecie uchodz� zadobre. I w�a�niew takim momencie zw�tpienia, kiedy my�li kr��� wok� tego, jak zacz�� �ycie nanowo izosta� zupe�nie kim� innym, znalaz�em si� w pu�apce swoich marze�. Kt�rej� nocyzadzwoni�telefon i otrzyma�em propozycj� udzia�u w pierwszym demokratycznym gabinecie,kt�remuprzewodniczy� Tadeusz Mazowiecki. Mia�em by� szefem Radiokomitetu. Przez kilka... [ Pobierz całość w formacie PDF ]