Popas w Upicie

[ Pobierz całość w formacie PDF ]
, podobnie jak tysiące innych, jest dostępna on-line na stronie
Utwór opracowany został w ramach projektu
przez
ADAM MICKIEWICZ
Popas
¹
w Upicie
( )
Upita², niegdyś miasto, powiatu stolica,
Dzisiaj miasteczko liche; jedna w nim kaplica
I kilkanaście chatek żydowskiej siedziby.
Gdzie były ludne rynki, dziś tam rosną grzyby;
Wzgórek, obronny wałem i zwodzonym mostem,
Teraz broni się tylko pokrzywą i ostem.
Mury w gruzach, na miejscu zamkowego gmachu
Sterczy nędzna karczemka bez okien i dachu.
Tam, na popasie, z nudy rozważać począłem
Miny i mowy ludzi siedzących za stołem.
Trzech było: pierwszy starzec z posrebrzanym włosem,
Na łbie konfederatka³ rzucona ukosem;
Wąs augustowski⁴; żupan⁵, dzisiaj popielaty,
Trudno odgadnąć, jaką miał barwę przed laty;
U pasa karabela⁶. Obok siedział młody
We aku z samodziału⁷, krojem nowej mody,
Fryzował⁸ sobie czubek, kołnierzyk, a czasem
Bawił się z pływającym u buta kutasem⁹
Lub żartował z sąsiada, którego płaszcz długi
I krzyż czerwony znakiem kościelnego sługi.
Czwarty był Żydek. Temu człowiek od pałasza¹⁰
Tak mówił: «Hej no! dobra nasza bez mariasza¹¹!
Po co trupami w szabas arendarzów¹² trwożyć?
¹
popas
(daw.) — postój w czasie podróży w celu nakarmienia koni i odpoczynku.
²
Upia
— daw. miasteczko, dziś wieś na Litwie, w powiecie kowieńskim, niedaleko Poniewieża. Niegdyś
znajdował się w Upicie drewniany zamek warowny wzniesiony dla obrony przed najazdami krzyżackimi, umoc-
niony w XVI w., za Zygmunta Augusta, w wieku XIX zachowały się z niego jedynie ślady. Właścicielem Upity
w XVII wieku był Władysław Siciński.
³
oeeaa
— czapka rogatywka z futrzanym otokiem; nazwa pochodzi od konfederacji barskiej
(–) zawiązanej przez szlachtę polską w miejscowości Bar na Podolu przeciw królowi Stanisławowi Au-
gustowi Poniatowskiemu oraz ingerencji Rosji w sprawy Polski (konfederaci żądali zniesienia praw uchwalonych
pod naciskiem Rosji, dających m. in. równouprawnienie innowiercom), traktowanej niekiedy jako pierwsze
polskie powstanie narodowe.
⁴
ws asowsi
— wąs zgodny z modą z czasów saskich, dokładnie czasów panowania drugiego z zasia-
dających na tronie Polski królów z saskiej dynastii Wettynów, Augusta III, którego rządy przypadają na lata
–.
⁵
pa
— daw. ubiór męski noszony przez szlachtę; długa suknia z wąskimi rękawami, ze stójką, z przodu
zapinany na haki lub liczne drobne guziki.
⁶
aaea
— rodzaj szabli.
⁷
saoia
— proste sukno domowej roboty.
⁸
owa
— układać włosy.
⁹
as
(daw.) — ozdoba z nici związanych w kształt pędzla.
¹⁰
paas
— rodzaj szabli.
¹¹
aias
— gra w karty, w której o wygranej decydowało skompletowanie par króla i królowej tego samego
koloru; para taka tworzy małżeństwo, czyli
aia
(z .
aiae
), stąd nazwa gry.
¹²
aea
(daw.) — dzierżawca; karczmarz, szynkarz.
 Słuchajcie, kumy, gotów z wami się założyć,
Że jak tylko Siciński na cmentarz odjedzie,
Dostaniem garniec miodu. Nieprawdaż, sąsiedzie?»
Arendarz kiwnął brodą. Słuchałem ciekawy:
Siciński? i w Upicie? ¹³ imię strasznej sławy!
«O jakim trupie, rzekłem, toczycie rozmowy
I o jakim Sicińskim?» Na to kontuszowy:
«O Sicińskim? Z początku całą rzecz wywiodę.
Szlachcic, Pycha, Ambicja,
Zdrada
Na miejscu, gdzie żydowską widzimy gospodę,
Był zamek nieboszczyka; przy tym imion¹⁴ wiele,
Koneksyje¹⁵ potężne, mnogie klientele¹⁶,
A stąd ćma¹⁷ popleczników¹⁸ i kresek¹⁹ bez liku:
Siciński był dyktator na każdym sejmiku!
Starszych i zasłużeńszych
paicios
zhasał²⁰:
Ale nie dosyć na tym: na wyższe się kasał²¹.
Poczęła też kłuć w oczy zbyt rogata duma;
Przyszedł sejmik poselski: nauczono kuma;²²
Bo gdy pewny wyboru posłem się ogłasza,
Kiedy dziękuje szlachcie, na obiady sprasza
I gdy się na Mazowsze²³ wybiera do drogi:
Liczą
²⁴, Siciński padł na cztery nogi!
ias iis e ipoes iae
²⁵,
Umyślił zgubić szlachtę:
o sces o iae
²⁶
Daje obiad. Zwiedziona zbiera się drużyna;
Gnie się stół pod misami, cieką strugi wina,
Łyka plebs²⁷; wtem blekotem²⁸ zaprawione męty
Durzą głowę: z wesela niechęci i wstręty.
Dalej kłótnia, hałasy, istna wieża Babel.
Od zębów szło do kijów, od kijów do szabel,
Nie patrząc oka, boku, mordując jak wściekli,
os se a
²⁹, wszyscy się wysiekli.
¹³
icisi i w Upicie
— Siciński, poseł upicki na sejmie (r. ), pierwszy dał przykład zerwania obrad,
użyciem bezprawnym
eo
, przez co władzę królewską do reszty osłabił, a kraj gminowładztwem szlacheckim
zawichrzył. Jest podanie, że gdy wracał do domu okryty przekleństwem ziomków, na samym progu zginął od
pioruna. Kilka lat temu pokazywano w Upicie dawnego, ale dobrze zachowanego trupa, który pod imieniem
Sicińskiego, włóczony od dziadów kościelnych jako osobliwość, był igraszką miasteczka. [Podobno do końca
XIX w. pokazywano, złożone w upickim kościele, zmumifikowane zwłoki Sicińskiego. Red. WL]. [przypis
autorski]
¹⁴
iioa
— tu: mienie; majątki ziemskie.
¹⁵
oese
— związki, powiązania rodowe.
¹⁶
ieea
(z łac.) — stosunki zależności między niezamożną szlachtą (klientami) a bogatymi i ustosunkowa-
nymi rodami magnackimi; w takim nieformalnym układzie klient otrzymywał ze strony silniejszego partnera
(tzw. patrona) opiekę, za co był zobowiązany ze swej strony do różnych świadczeń, m. in. do udzielenia poparcia
na sejmie.
¹⁷
a
— tu: duża liczba, tłum.
¹⁸
popeci
— zwolennik, udzielający poparcia.
¹⁹
esa
— tu przen.: głos na sejmie.
²⁰
paicios
(łac.) — patrycjusze; w staroż. Rzymie uprzywilejowana, najwyższa warstwa społeczna, sprawu-
jąca władzę i mająca największe przywileje;
paicios asa
: prześcignął, pokonał starszą i najbardziej zasłużoną
szlachtę.
²¹
asa si
— ubiegać się, dążyć do czegoś, pokusić się o coś.
²²
— sąsiad, kolega.
²³
a aowse
— chodzi tu dokładnie o podróż do Warszawy na sejm.
²⁴
s
a.
pe
(łac.) — kolej, ustalona kolejność wykonywania jakiejś czynności, np. głosowania.
²⁵
aias iis e ipoes iae
(łac.) — gnany przez furie i nieopanowany w gniewie (dotyczący Orestesa
cytat z
ei
Wergiliusza);
ie
: w mit. rzym. boginie zemsty, odpowiadające w mit. gr. eryniom.
²⁶
o sces o iae
(łac.) — o zbrodnio! o wróżbo!
²⁷
pes
— tu: uboga szlachta.
²⁸
eo pospoi
(łac.
esa capi
) — roślina powszechnie występująca w Europie i Azji, zawierająca
alkaloidy oddziałujące na układ nerwowy: skopolaminę, hioscyjaminę, atropinę oraz silnie trującą, powodującą
śmierć przez uduszenie koniinę; ludowe nazwy: lulek czarny, szalej.
²⁹
os se a
(łac.) — bez różnicy, czy był to swój czy obcy (cytat z
ei
Wergiliusza).
 
Popas w Upicie

Lecz truciźnik³⁰ niedługo wygraną się chwalił,
Bo go piorun z rodzeństwem³¹ i mieszkaniem spalił.³²
Jak ów Ajaks³³
scopo is aco
,
pias aas
³⁴: straszna, lecz słuszna pokuto!» —
«Amen!» — rzekł dziad kościelny. Ekonom we aku
Porównywał tę powieść do zboża w przetaku³⁵
I chcąc z bajecznej plewy prawdę wywiać nagą,
Harfował³⁶ żarcikami, zakończył uwagą:
Że Pan Marszałek, z którym on do stołu siada
I u którego książek niezmierna gromada,
Ilekroć o Sicińskim wspomni, zawżdy mówi:
On zgubił nas, on ręce zawiązał królowi.
Z tych słów Marszałka głowa ekonomska wniosła,
Że nie szło tam o sejmik ani wybór posła,
Że musiała być wojna — przeciw komu? kiedy?
Trudno zgadnąć, zapewne z Turki albo Szwedy;
Pewno Siciński króla do Upity zwabił,
Oddał w ręce najezdzcom³⁷ i ojczyznę zabił.
Ksiądz, Kara, Religia,
Obyczaje, Przekleństwo
Chciał dalej rzecz prowadzić, lecz sługa kościoła
Zezem nań spozierając: «Niedobrze, zawoła,
Jeśli księdza plebana chcą uczyć dzwonniki,
Jeżeli przed siwymi biorą głos młodziki.
Ja wam opowiem jako najlepiej świadomy:
Nie sejmik ani wojna ściąga niebios gromy,
Lecz bezbożność. Siciński, wyrzekłszy się wiary,
Zabrał, jak mówią, grunta, należne do fary,
Nie chciał płacić dziesięcin³⁸, nie bywał w kościele,
Pędził chłopów do pracy w święta i niedziele;
Chociaż mu nieraz biskup listami zagrażał,
Choć go wyklął z ambony — Siciński nie zważał.
W święto Bożego Ciała, pod samo południe,
Gdy msza była w kaplicy, kazał kopać studnię.
Dokopał się swej zguby i powszechnej szkody:
Bo z owej studni tyle wybuchnęło wody,
Że pola, kędy niegdyś bujały pszenice,
Zarosły w paproć, łąki poszły w trzęsawice³⁹.
Sicińskiego, jak słusznie Pan Sędzia namienił⁴⁰,
Piorun zabił, dom spalił, potomstwo wyplenił.
Trup, klątwą uderzony, dotąd cały stoi:
Robak
Ziemia go przyjąć nie chce, robactwo się boi;
Nie znalazłszy na ziemi święconej spoczynku,
Strasząc ludzi, rzec można, wala się po rynku,
³⁰
cii
— dziś popr.: truciciel.
³¹
oeswo
— tu: rodzeni krewni; zwłaszcza dzieci.
³²
o o pio oeswe i iesaie spai
— wg legendy Władysław Siciński zginął od uderzenia
pioruna.
³³
as
a.
as
(mit. gr.) — uczestnik wojny trojańskiej; uprowadził królewnę trojańską Kasandrę ze świątyni
Ateny, czym ściągnął na siebie gniew bogini, która raziła piorunem jego okręt. Uczepiwszy się skały morskiej
Ajaks zaczął urągać Atenie; wówczas Posejdon rozbił skałę trójzębem i Ajaks utonął.
³⁴
a scopo is aco epias aas
(łac.) — Ajaks wbity na skałę ostrą, ziejący ogniem (cytat
z
ei
Wergiliusza).
³⁵
pea
— rodzaj sita z dużymi otworami.
³⁶
aowa
— przesiewać zboże przez rodzaj sita (
a
) w celu oddzielenia ziarna od plew.
³⁷
aeco
— dziś: najeźdźcom.
³⁸
iesicia
— daw. podatek płacony na rzecz kościoła; jedna dziesiąta zbiorów lub dochodów.
³⁹
sawica
— trzęsawisko, bagno.
⁴⁰
aiei
— dziś: nadmienił; wspomniał.
 
Popas w Upicie

Bo go nieraz dziad jaki, uniósłszy z cmentarza,
Wlecze w szabas do karczmy straszyć arendarza».
Skończył i drzwi stodoły odemknął. Tam stało
Trup, Ciało, Piekło,
Zbrodniarz
Szkaradne, starożytne nieboszczyka ciało.
Nogi długie i czarne sterczą mu jak szczudła,
Ręce na krzyż złamane, twarz głęboko wchudła.
Oblicze wywędzone brud śmiertelny szpeci;
Usta wypsute, przez nie ząb gdzieniegdzie świeci,
Zresztą nietknięta ciała zdrowego budowa,
Postać ludzką, od żywej niezbyt różną, chowa.
Twarz nawet właściwego nie traci wyrazu;
A jako na powierzchni starego obrazu,
Jeżeli mogły rysy pierwiastkowe zostać,
W tych resztach jeszcze dawna przebija się postać:
Tak owa twarz, choć ogniem żywotnym nie płonie,
Lecz kto ją znał za życia, poznałby po zgonie.
Za pierwszym rzutem oka coś takiego widać,
Czego żadnymi słowy niepodobna wydać.
Dzikość, szpecąca żywych oblicze zbrodniarzy,
Zda się dotąd zamarła grozić z jego twarzy;
Dotąd zdradziecka radość w ustach się uśmiécha,
Gniew rozbójniczy w czole, nade brwiami pycha.
Barki na dół pochylił, głową na pierś zwisnął,
Zda się, że ciężar hańby do ziemi go cisnął
Albo że ręka gwałtu z piekieł go wywlekła,
I znowu rad by gwałtem powracać do piekła.
Jeżeli jama, w której łotrowie mieszkali,
Chociaż ją ludzie skruszą lub piorun rozwali,
Dzikością swych położeń i krwawym ogromem
W gruzach daje odgadnąć, czyim była domem;
Gdy węża po zrzuconej rozpoznasz skorupie:
Poznałbym Sicińskiego żywot po tym trupie.
«O towarzysze! rzekłem, po coście niezgodni?
On był nie jednej winien, ale wszystkich zbrodni;
Zbrodnia
Jego trucizną naród zdurzony⁴¹ oszalał,
On królom ręce związał, kraj klęskami zalał!»
A pomyślałem w duszy: Cóż są gminne dzieje?
Popiół, w którym zaledwie iskra prawdy tleje;
Historia, Słowo
Hieroglif, mchem zarosłe zdobiący kamienie;
Napis, którym spowite usnęło znaczenie;
Odgłos sławy, wiejący przez lat oceany,
Odbity o wypadki, o kłamstwa złamany,
Godzien śmiechu uczonych; lecz nim się zaśmieje,
Niechaj powie uczony, czym są wszystkie dzieje?
Odessa, roku .
⁴¹
o
— dziś: odurzony.
 
Popas w Upicie

[ Pobierz całość w formacie PDF ]