Powszechna historia ustrojów ...

[ Pobierz całość w formacie PDF ]
JAN BASZKIEWICZPOWSZECHNA HISTORIA USTROJÓW PAŃSTWOWYCH© Copyright by Wydawnictwo ARCHE, Wydanie I, Gdańsk 1998Redakcja:Alicja TokarczykKorekta:Aneta Zalesińska.„. BIBLIOTEKAWah Dlisnnikarsiwa i N«uk PolitycznychUniwersytetu WarazawikieleProjekt okładki, łamanie i skład: • "L ^IS-Ti T^T^STUDlO<^<fey</Ą tel. (0-58) 551 14 42Wydawca:Wydawnictwo ARCHE, Gdańsk 199881-702 Sopot, ul. Władysława IV l Atel. (0-58) 551 22 08, fax (0-58) 550 44 36Druk i oprawa:„STELLA MARIS", tel. (0-58) 307 54 49, 307 55 20fax (0-58) 307 53 20ISBN 83-87570-10-9Od autoraPodręcznik ten stara się odejść od tradycji opracowań, które powszechną histońę ustrojów państwowych sprowadzały do zbioruluźno ze sobą powiązanych kilku historii narodowych (historiaustroju Anglii, Francji, Niemiec, Rosji, później także USA). Historia pow-szechna przyjmować chyba powinna perspektywę porównawczą i rozsze-rzać pole widzenia. Inną ambicją tego podręcznika bylo zwrócenie więk-szej uwagi na funkcjonowanie opisywanych instytucji politycznych w prak-tyce. Jak się wydaje, jest to bardziej pouczające niż przesadnie szczegółowyopis owych instytucji abstrahujący od tego, jak one rzeczywiście działały.Konwencja niektórych podręczników (nie tylko polskich) przyjmuje od-mienny punkt widzenia; ich autorzy zdają się mówić swym czytelnikom:nie pokażemy wam wprawdzie, jak ten pojazd jeździ i dlaczego, ale zato opiszemy go aż do najmniejszej śrubki.Niestety, wymiar tego przedmiotu w planie studiów prawniczych i po-litologicznych, a w konsekwencji dopuszczalny rozmiar podręcznika, zmuszado znacznego zawężenia pola obserwacji. W istocie zatem owa „historiapowszechna" jest historią ustrojów szeroko rozumianego europejskiegoobszaru kulturowego. Mieści się w nim, bardzo ważna dla czasów starożyt-nych i średniowiecza, kultura ustrojowa Bliskiego Wschodu i Azji Mniej-szej: jej związki z Europą były niezmiernie ścisłe. W czasach nowożyt-nych przedłużeniem europejskiej tradycji ustrojowej stały się instytucjepolityczne Ameryki - oryginalne, lecz mocno w owej tradycji osadzone.Sygnalizuje się w tym opracowaniu próby recepcji, na innych kontynen-tach, instytucji ustrojowych wypracowanych przez kulturę euroamerykań-5Od autoraską. Własne dzieje ustrojowe tych kontynentów wypadło niestety pozo-stawić poza polem widzenia. Należało też wyciągnąć konsekwencje z fak-tu, że w planach studiów (zwłaszcza prawniczych) wyodrębnione miejscezajmuje historia instytucji ustrojowych na ziemiach polskich. Ma to oczy-wiste uzasadnienie. A wdzięcznym zadaniem dydaktyki jest pobudzanieu studiujących wysiłku lokowania naszej narodowej histońi ustroju w per-spektywie europejskiej.Względy dydaktyczne narzucają też inne ograniczenie: wykład dopro-wadzony został do połowy XX wieku. Poza tą granicą mieści się już naszawspółczesność. I na studiach prawniczych, i na wydziałach nauk politycz-nych współczesne systemy ustrojowe przedstawiane są z wszechstronno-ścią i starannością, które są niedostępne takiemu jak to, historycznemuopracowaniu.Podręczników, jak wiadomo, nie czyta się dla przyjemności. Uciążli-wość ich lektury może być jednak większa lub mniejsza. Starałem się,aby konwencja pisarska przyjęta przeze mnie w jakimś stopniu tę dolegli-wość zmniejszyła.„/-Rozdział pierwszyPaństwo despotyczneDzieje instytucji państwowych zaczynają się w IV tysiącleciu sta-rej ery na Bliskim Wschodzie, który należy (obok Indii, Chin,zapewne i Meksyku) do najstarszych wielkich cywilizacji rol-niczych. W VII i VI tysiącleciu przed Chr. istniało już solidne osadnictworolnicze nad Jordanem i Tygrysem, w V tysiącleciu - nad Nilem i napołudniu Mezopotamii. Równie stare ślady osadnictwa rolniczego (VII-VItysiąclecie) występują na Bałkanach, jednakże powstanie państwa opóź-niło się w Europie - w porównaniu z Egiptem - o dobre dwa tysiącelat. Na Bałkanach bowiem wczesne rolnictwo z trudem wydzierało ziemiskąpe plony; wielka rola przypadała tu energii i inicjatywie wspólnot rol-niczych. Żywności zdobywano ledwie tyle, ile wystarczało dla utrzymaniaczłonków wspólnot.Na Bliskim Wschodzie natomiast, w regionie tzw. Żyznego Półksięży-ca, stworzenie systemu kanałów, tam, zbiorników retencyjnych zapewniłobardzo obfite plony. Organizowanie tych wielkich prac nawadniającychwymagało scentralizowanych poczynań planujących i wykonawczych,a więc działań władzy stojącej ponad wspólnotami rolniczymi. Z kolei ob-fitość urodzajów pozwalała wyżywić nie tylko rolników, lecz także mie-szkańców miast. W miastach oprócz rzemieślników i kupców rychło poja-wili się kapłani, żołnierze, monarchowie z dworami, cała warstwa fun-kcjonariuszy.W Egipcie już w IV tysiącleciu przed Chr. istniały monarchie GórnegoEgiptu (tzw. białe królestwo w wąskim pasie ziem uprawnych wzdłużNilu) i Dolnego Egiptu (wyżej rozwinięte czerwone królestwo w nilowejt7Powszechna historia ustrojów państwowychDelcie). Zjednoczenie obu królestw nastąpiło dość szybko (ok. 3200 r.),bo Nil musiał być ujęty w jednolity system urządzeń irygacyjnych. Później•Egipt niejednokrotnie rozpadał się na samodzielne państewka, ale wciążjednoczono politycznie całą dolinę Nilu. Egipt cechowała trwałość struk-tury terytorialnej. Jego podboje były niezbyt rozległe (Syna, Palestyna),krótkotrwałe i nie miały większego wpływu na wewnętrzne stosunki kraju.Sam również stawał się nieraz obiektem podbojów ze strony nomadówHyksosów, królów Etiopii, władców Asyrii. Trwały okazał się dopieropodbój Egiptu, dokonany przez perskiego władcę Kambyzesa (525 r. przedChr.): oznaczał on kres egipskiej niepodległości.Mezopotamia, w dorzeczu Eufratu i Tygrysu, od schyłku IV tysiącleciaznała już liczne państwa-miasta tworzone przez Sumerów, a później i Semi-tów. W III, II i I tysiącleciu kilka razy jednoczono te państewka w wielkichstrukturach (imperia: akkadyjskie, babilońskie, asyryjskie, chaldejskie). Ale- inaczej niż w Egipcie - były tu dwie rzeki z dopływami i całą sieciąkanałów, nie istniała zatem imperatywna konieczność politycznej jednościcałego obszaru. Państwo chaldejskie zostało podbite przez perskiego wład-cę Cyrusa (538 r. przed Chr.): był to koniec niepodległości Mezopotamii.Właśnie Cyrus stworzył potężne imperium perskie, podbijając Medię,Azję Mniejszą, Mezopotamię, Syrię, Palestynę. Jego podboje kontynuo-wali następcy: Kambyzes i Dariusz. Persja wchłonęła m.in. Egipt, wielkączęść Azji Średniej, w Europie - Trację. Ale próby Dariusza i jego synaKserksesa, by zawładnąć Grecją załamały się w początkach V wieku (bi-twy pod Maratonem, Salaminą i Platejami). Imperium perskie pobił i wchło-nął, w 330 r. przed Chr., Aleksander Macedoński. W skład jego państwaobok Persji i Azji Mniejszej wszedł cały Bliski Wschód.Wśród państw Syrio-Palestyny szczególnie ważne było państwo ży-dowskie stworzone przez Hebrajczyków, jeden z wielu koczowniczychludów semickich, od których mrowiła się pustynia syro-arabska. W II ty-siącleciu na długo osiedlili się oni w Egipcie; tradycja plemienna prze-chowała wspomnienie, że najpierw wiodło się tam Żydom dobrze, potemcoraz gorzej. Z egipskiego „domu niewoli" wódz plemienny Mojżesz wy-wiódł ich do ziemi obiecanej, Palestyny, zasiedlonej przez rolniczy ludKanaanejczyków. Podbój Palestyny w XII-XI w. dał początek zlewaniusię Żydów z dużo liczniejszymi Kanaanejczykami i tworzeniu państwa8Państwo despotyczneżydowskiego. Osiągnęło ono szczyt rozwoju za panowania króla Dawida,a potem Salomona (X wiek): zabarwiło się wtedy silnie wpływami mo-narchii orientalnych. Po śmierci Salomona nastąpił (w r. 932) rozpad krajuna dwa królestwa: północne państwo Izraela i południowe Judy. W VIII w.Asyria zawładnęła państwem Izraela; w r. 586 nowobabiloński król Na-buchodonozor zdobył Jerozolimę, państwo Judy włączył do swego im-perium, a elitę żydowską uprowadził do Mezopotamii (to była tzw. nie-wola babilońska)./. Despocja orientalnaDespocja to państwo eksploatujące własną ludność, organizujące wiel-kie prace irygacyjne i grabiące podbijane obce ludy. Trzecia spośród tychfunkcji była słabo rozwinięta w Egipcie i w Babilonie, natomiast w Asyriii Persji odgrywała rolę pierwszorzędną.Organizacja wielkich prac wodnych była na Bliskim Wschodzie wa-runkiem egzystencji społeczeństw zagrożonych niszczącymi siłami pusty-ni i świadomych, że nieujarzmiona woda niesie zagładę (stąd opowieścio potopie w babilońskim eposie o Gilgameszu i w Biblii). Planowaniei organizacja robót irygacyjnych wymagały znajomości matematyki, archi-tektury, astronomii; konieczne też było uruchomienie fachowego i spraw-nego aparatu kierującego zbiorowym wysiłkiem. Ale z tymi racjonalnymielementami ustroju szły w parze wyobrażenia magiczne uzasadniające de-spotyczną pozycję władcy, właściciela (choćby teoretycznego) całej ziemiw państwie, pana życia i śmierci poddanych. Władca magiczny ma wpływna siły przyrody i manipuluje nimi tak, by zapewnić pomyślność swemuludowi. Egipski faraon był zatem panem wody, sprawcą przyborów Nilu,oraz panem ognia, mającym wieczną moc zwyciężania wrogów. Monarchęjako boga (w Egipcie) lub wybrańca bogów (w Mezopotamii, u Żydów)uważano za twórcę sprawiedliwości, działającego zawsze sprawiedliwie.Taka władza despoty nie była pozbawiona ryzyka: w przypadku klęskiwojennej lub nieurodzaju na niego można było składać odpowiedzialnośćza katastrofę.t '9Powszechna historia ustrojów państwowychOparciem tronu była klasa rządząca: dygnitarze, kapłani, dowódcy; z laskimonarszej dzierżyli oni wielkie majątki ziemskie. Wielmoże potrafili usu-wać nie... [ Pobierz całość w formacie PDF ]