Podstawy teorii rynku. Analiza ...

[ Pobierz całość w formacie PDF ]
rynko-
:uropej -
owstala
D. War-
~ych do
:osunku
Iliczana
l1lczego
:rw wa-
Rozdzial 2
PODSTAWY TEORII RYNKU. ANALIZA POPYTU
I PODAZY
1999 r.
lO. Do
Wielka
utowej.
scie od
oficjal-
ym stal
2.1. Pojecie rynku i jego klasyfikacja
Pojecie rynku jest jedna z podstawowych kategorii w ekonomii. Tradycyjnie
rynek
oznacza miejsce, zazwyczaj zorganizowane w sensie instytucjonalnym,
gdzie dokonuja sie transakcje kupna i sprzedazy czynników produkcji .oraz wy-
tworzonych dóbr i uslug. Dla istnienia rynku niezbedne jest wystepowanie co
najmniej dwóch podmiotów wymiany, tj. producenta
-
sprzedawcy i konsu-
menta - nabywcy. Jednakze wspólczesna technika gromadzenia i przetwarzania
informacji sprawia, ze w wielu wypadkach obecnosc na rynku kupujacego i sprze-
dajacego w celu dokonania transakcji nie jest konieczna. Nawiazywanie stosun-
ków wymiennych moze sie odbywac na odleglosc, za pomoca telefonu, internetu
itp.
Rynek
to jest proces, w trakcie którego podmioty (kupujacy i sprze-
dajacy) ustalaja przedl1lioti warunki wymiany dóbr i uslug (rodzaj, ilosc
i cene dóbr i uslug, forme zaplaty, warunki transportu, gwarancji etc.).
.
19%,funt
hiszpan-
scudo po
ierciedlal
Przedmiotami obrotu rynkowego sa nie tylko dobra materialne i uslugi, lecz
równiez wartosci intelektualne i artystyczne, jak informacja, patenty, dziela
sztuki, spektakle teatralne itp. Przedmiotem wymiany staje sie równiez sam pie-
niadz (krajowy i dewizowy), sprzedawany i kupowany w kantorach, bankach
i na gieldach. Ogólnie mozna stwierdzic, ze przedmiotem obrotu rynkowego
moze byc wszystko to, co znajduje nabywce.
Rynki moga byc klasyfikowane wedlug róznych kryteriów:
l. Z punktu widzenia ich
zasiegu terytorialnego
mozemy mówic o rynku
lokalnym (np. krakowski), rynku regionalnym (np. slaski, wielkopolski), rynku
krajowym - obejmujacym caly obszar kraju, rynku miedzynarodowym - obej-
30
mujacym grupe krajów (np. Unii Europejskiej) i
rynku
swiatowym - obejmuja-
cym wszystkie kraje swiata.
2. Wedlug przedmiotu obrotu mozemy wyróznic: rynek dóbr i uslug kon-
sumpcyjnych (np. rynek artykulów zywnosciowych, gospodarstwa domowego,
uslug lekarskich, adwokackich etc.) oraz rynek czynników wytwórczych (kapi-
talu, pracy, ziemi). Nalezy podkreslic, ze niektóre przedmioty wymiany w za-
leznosci od swego przeznaczenia moga znalezc sie równoczesnie w kilku seg-
mentach
rynku.
3. Z punktu widzenia branzowego mozemy wyodrebnic takie rynki, jak:
miesny, cukru, zbozowy, weglowy, samochodowy etc. Inaczej mówimy o nich,
ze sa to rynki homogeniczne, czyli jednorodne.
4. W zaleznosci od sytuacji rynkowej rozrózniamy: rynek zrównowazony
(gdy wielkosc popytu równa jest wielkosci podazy, a ceny sa wzglednie stabilne)
oraz rynek niezrównowazony,
który
moze miec postac rynku sprzedawcy (gdy
wielkosc popytu jest wieksza od wielkosci podazy, a ceny wzrastaja) lub rynku
nabywcy (gdy wielkosc podazyjest wieksza od wielkosci popytu, a ceny spadaja).
5. Z punktu widzenia legalnosci mozna wyróznic: rynki legalne i nielegalne.
Przykladem rynku nielegalnego moze byc wytwarzanie i sprzedaz dóbr lub
swiadczenie uslug przez osoby nie prowadzace oficjalnie dzialalnosci gospodar-
czej, obrót towarami nieewidencjonowanymi przez wytwórców w celu uniknie-
cia opodatkowania, spekulacja (wykup towarów po cenach nizszych i sprzedaz
po wyzszych), zatrudnianie na "czarno". Wystepowanie -rynków nielegalnych
nazywane jest w ekonomii gospodarka drugiego obiegu lub gospodarka niefor-
malna, czy tez szara strefa.
6. W zaleznosci od liczby podmiotów wystepujacych na
rynku,
mozemy
wyróznic: rynek wolnokonkurencyjny, oligopolistyczny i monopolistyczny. Ry-
nek wolnokonkurencyjny to taki, na którym wystepuje bardzo duza liczba ku-
pujacych i sprzedajacych~przy czym zaden z nich indywidualnie nie ma wplywu
na poziom cen. Ceny ksztaltuje rynek w wyniku interakcji popytu i podazy.
Z rynkiem oligopolistycznym mamy do czynienia wówczas, gdy na rynku wy-
stepuje kilku sprzedajacych i wielu kupujacych. Z kolei rynek monopolistyczny
charakteryzuje sie tym, ze po stronie podazy wystepuje jeden sprzedajacy, a po
stronie popytu - wielu kupujacych. Zarówno w przypadku
rynku
oligopolistycz-
nego, jak i monopolistycznego sprzedajacy sa cenotwórcami, kupujacy zas -
cenobiorcami6.
W dalszych rozwazaniach w tym rozdziale bedziemy sie zajmowali rynkiem
wolnokonkurencyjnym (konkurencja doskonala).
-
"'"
6 Struktury rynkowe zostana szczególowo omówione w dalszych czesciach podrecznika
(r?zdz. 8 i 9).
31
mUJa-
Z powyzszego wynika, ze zakres pojeciowy rynku jest bardzo zróznicowany.
Poszczególne podzialy rynków zachodza na siebie. Wystepuja tu zarówno pew-
ne powiazania, jak i bariery. Oczywiscie przedstawiona wyzej klasyfikacja ryn-
ków nie wyczerpuje w pelni tego zagadnienia, niemniej uswiadamia zlozonosc
problemu.
Cecha charakterystyczna rynku, niezaleznie od jego formy, jest to, ze dopro-
wadza on do kontaktu kupujacych i sprzedajacych, w wyniku czego ksztaltuje sie
okreslona cena. Cena ta wywiera wplyw zarówno na decyzje konsumentów, jak
i producentów. Zadaniem teorii ekonomii jest zbadanie prawidlowosci w za-
chowaniu sie konsumentów i reakcji producentów wobec zmiennych informacji
naplywajacych z rynku.
~kon-
wego,
(kapi-
w za-
l seg-
, jak:
nich,
azony
bilne)
(gdy
rynku
daja).
~alne.
Ir lub
)odar-
iknie-
zedaz
lnych
iefor-
2.2. Popyt i jego determinanty
Z powyzszych rozwazan wynika, ze podstawowymi e)ementami rynku sa:
popyt, podaz i cena.
Prawidlowosci powiazan i wspólzaleznosci przyczynowo-
-skutkowych miedzy popytem, podaza i cena nazywane sa
prawem popytu
i podazy.
Omówimy obecnie popyt i czynniki go ksztahujace.
lzemy
'. Ry-
la ku-
)lywu
,dazy.
LIwy-
yczny
, a po
stycz-
zas -
Popyt
jest relacja miedzy cena dobra (uslugi) a jego iloscia, która
konsumenci sa sklonni i sa w stanie nabyc w danym czasie, przy zalo-
)
zeniu, ze wszystkie inne czynniki wplywajace na popyt pozostaja bez
zmian
(ceteris paribus).
.
Popyt pokazuje wiec rózne ilosci dóbr i uslug, które konsumenci nabeda
przy róznych poziomach cen. Od popytu nalezy odróznic
wielkosc popytu
(rozmiary popytu), która oznacza konkretna ilosc dobra, jaka chce i moze nabyc
konsument przy konkretnej cenie.
Popyt mozna odniesc zarówno do indywidualnego nabywcy, i wtedy mamy
do czynienia z
popytem indywidualnym
na okreslone dobro, jak i do wszyst-
kich nabywców danego dobra i wtedy mówimy o popycie rynkowym. Tak wiec
popyt rynkowy
na dane dobro jest suma popytów indywidualnych, zglaszanych
przez poszczególnych nabywców, przy róznych mozliwych cenach tego dobra.
udem
;cznika
32
W obu tych przypadkach rozmiary popytu mierzy sie w jednostkach fizycznych.
Zarówno popyt indywidualny, jak i rynkowy miesci sie w analizie mikroekono-
micznej. W ujeciu makroekonomicznym mozemy mówic o popycie globalnym
na wszystkie dobra i uslugi, lub ich okreslone grupy, ze strony wszystkich na-
bywców. Tak zagregowany popyt ujmuje sie wartosciowo, przy okreslonym po-
ziomie cen. Przedmiotem dalszych naszych rozwazan bedzie popyt rynkowy.
Popyt na dane dobro jest funkcja ceny tego dobra, ale takze funkcja wielu
innych czynników. Czynniki te okreslamy mianem pozacenowych determinant
ksztaltujacych popyt. Do najwazniejszych z nich naleza:
1) dochody kupujacych;
2) poziom cen dóbr komplementarnych i substytucyjnych;
3) liczba nabywców, ich struktura wedlug wieku, plci, wyksztalcenia, zawo-
dów;
4) preferencje nabywców (upodobania, gusty wynikajace z tradycji, zwy-
czajów, nasladownictwa, mody itp.; upodobania ksztaltuja sie w znacznym stop-
niu pod wplywem reklamy w srodkach masowego przekazu);
5) oczekiwania co do zmiany cen i dochodów w przyszlosci;
6) sytuacja gospodarcza i polityczna kraju.
Czynniki pozacenowe moga dzialac w roznych kierunkach, wzajemnie sie
kompensowac lub kumulowac. Ostateczne uksztaltowanie sie popytu i jego
zmiany sa wypadkowa sily ich oddzialywania. Badanie lacznej funkcji popytu
na dane dobro jest dosc skomplikowanym przedsiewzieciem. Do tego celu zo-
staly wypracowane rózne metody ekonometryczne. W dalszym ciagu bedziemy
prowadzic analize funkcjonalnych zaleznosci miedzy popytem a cena lub popy-
tem a poziomem dochodu przy upraszczajacym zalozeniu, ze pozostale czynniki
wplywajace na popyt nie ulegaja zmianie.
2.3. Zaleznosc miedzy popytem a cena
W przewazajacej liczbie przypadków wielkosc popytu
(d
- ang.
demand)
zmienia sie w przeciwnym kierunku w stosunku do zmiany ceny
(p
- ang.
price),
tzn. wraz ze wzrostem ceny ilosc sprzedanego dobra spadnie i odwrotnie - jesli
cena dobra spada, ilosc sprzedanego dobra rosnie. Prawidlowosc te nazywamy
prawem popytu. Funkcjonalna zaleznosc miedzy iloscia dobra, która nabywcy
-
33
nych.
kono-
[lnyrn
:h na-
m po-
y.
wielu
linant
chca kupic przy róznych poziomach ceny
(ceteris paribusi,
ilustruje
krzywa
popytu
(rys. 2.1). Jest to funkcja liniowa o nachyleniu ujemnym.
cena
D
P2
J
I
I
I
I
PI
,
l
I
----
I
I
j
I
I
I
zawo-
I
I
I
I
I
I
J
I
D
I
I
,
zwy-
l stop-
I
I
o
a2
al
ilosc
Rys. 2.1. Krzywa popytu
1ie sie
i jego
popytu
~luzo-
lziemy
I
popy-
~iki
Reakcje wielkosci popytu na zmiane ceny analizujemy posuwajac sie
wzdluz
krzywej popytn,
w dól - gdy cena spada, w góre - gdy cena rosnie.
cena
,-
P
o
a\ a2 a3
ilosc
~mand)
price
),
:
- jesli
!)'Warny
a.bywcy
Rys. 2.2. Przesuwanie sie krzywej popytu pod wplywem
czynników niecenowych
Jesli na popyt maja wplyw czynniki pozacenowe, to - w zaleznosci od kie-
runku
ich zmian - moga one powodowac
przesnwanie sie krzywej popytu
7
Celeris paribus
- zalozenie, ze pozostale czynniki pozostaja bez zmian.
[ Pobierz całość w formacie PDF ]